پشت مجلد ۱
نخستین جرقههای روزنامهنگاری فارسی در حدود سال ۹۷۰ خورشیدی با انتشار خبرنامههای دستنویس دربار اکبرشاه گورکانی در هند زده شد، خبرنامههایی که در صدها نسخه به سراسر امپراتوری فرستاده میشدند و چند قرن دوام یافتند. در زمستان ۱۱۵۸ خورشیدی، زبان فارسی بار دیگر در هند به عرصة روزنامههای چاپی راه یافت و شصت سال دوام آورد، بی آنکه هیچ فارسیزبانی در انتشار آنها نقشی داشته باشد. تا آنکه به فرمان عباسمیرزا قاجار، میرزا صالح شیرازی در لندن فن چاپ و روزنامهنگاری آموخت و در اردیبهشت ۱۲۱۵ نخستین روزنامة ایران را با نام کاغذ اخبار منتشر کرد؛ این سرآغاز دورهای بود از روزنامهنگاری دولتی در کشوری که برخلاف همسایگانش روزنامهنگاری را خود بنیان گذاشت.
مجلد نخست از تاریخ روزنامهنگاری در قلمرو زبان فارسی مربوط به ۱۱۶ سالِ نخست این مسیر است و دورة پادشاهی محمدشاه و ناصرالدینشاه قاجار را در بر میگیرد. در این بازه، دستکم ۷۸ روزنامه و مجلة فارسی، یا نشریاتی که بخشی به زبان فارسی داشتند، در سه قارة جهان منتشر شدند و سندی است از آغازِ راهی که تا امروز ادامه یافته است.
پشت مجلد ۲
قتل ناصرالدینشاه در سال ۱۲۷۵ خورشیدی رویدادی است که هر چند بهخودیخود ساختار سیاسی ایران را دگرگون نکرد، آغازگر دورهای بود که به مشروطه و تجدد سیاسی انجامید. در آن سیزده سال، مطبوعات فارسی به صحنة اصلی اندیشه و اعتراض بدل شدند: دورۀ «بحران آزادی» و «آغاز تجدد سیاسی». شمار عنوانهای مطبوعاتی به طرز چشمگیری افزایش یافت و محتوای روزنامهها رنگ آرمانهای تازه به خود گرفت. روزنامهنگاری دولتی جای خود را به تلاشهای مستقل داد؛ دانشآموختگان و اهل قلمْ نشریات مسلکی خود را با شعارهای آزادیخواهی، اسلامخواهی، ایرانخواهی و ترقیخواهی منتشر کردند.
مجلد دوم تاریخ روزنامهنگاری در قلمرو زبان فارسی مربوط به دورۀ مذکور است. در این دوره، دستکم ۲۰۸ عنوان روزنامه و مجله به زبان فارسی منتشر شد و فقط هشت نشریة فارسیزبان بیرون از ایران فعالیت داشتند. این مجلد سیمای پرجنبوجوشی از جامعهای را بازمیتاباند که، در آن، قلم و اندیشه به میدان نبردِ سیاست و آزادی بدل شده بود.
پشت مجلد ۳
از تیر ۱۲۸۸ تا آبان ۱۳۰۴ را میتوان دوران «تندباد حوادث» نامید. جهان و ایران، در این شانزده سال و سه ماه، در کشاکش رویدادهای بزرگ سیاسی و نظامی دگرگون شدند. پس از پیروزی جنبش بازستانیِ مشروطه، فرصتی کوتاه برای تمرین دموکراسی پدید آمد و روزنامهها به سنگر اندیشه و سیاست بدل شدند. احزاب تازهتأسیس و گروههای فکریْ آرمانهای ملتمداری، اتحاد اسلامی و تجددخواهی را در کنار مفاهیم نوپدیدی چون بینش طبقاتی و برتری نژادی مطرح کردند؛ این مفاهیم با طوفان جنگ جهانیِ نخست به ایران و جهان فارسی آمدند.
مجلد سوم تاریخ روزنامهنگاری در قلمرو زبان فارسی مربوط به دوران مذکور است، در این برهه، ۶۳۸ عنوان روزنامه و مجلة فارسی، یا دارای بخش فارسی، در چهار قاره انتشار یافت که از میان آنها ۸۹ عنوان بیرون از ایران منتشر میشد و فارسیزبانان در افغانستان و فرارود نیز در این عرصه نقشی چشمگیر داشتند. این مجلد روایتی است از ایستادگیِ اندیشه و مطبوعات در میانۀ طوفان.
پشت مجلد ۴
از سالهای ۱۳۰۴ تا ۱۳۲۰ خورشیدی که نویسنده آن را «نوخودکامگی» نامیده است نظام مشروطه به صورتی نمایشی درآمد و قانون اساسی عملاً از اعتبار افتاد. در این شانزده سال، با وجود سلطة حکومت و نظارتهای سختگیرانه، روزنامهنگاری در ایران و دیگر سرزمینهای فارسیزبان همچون افغانستانِ محمدزایی و فرارودِ شورویِ استالینی همچنان زنده بود. در این برهه، ۴۷۱ نشریۀ فارسیزبان منتشر شد که ۷۱/۵ درصد آنها در ایران انتشار یافت. نظامنامة تمرکز اخبار دولت ایران و فشارهای سیاسی و اقتصادی مانعِ فعالیت مطبوعات نمیشد، بلکه به رشد فنی و حرفهای آنان نیز انجامید. با این همه، نثر روزنامهنگاری از فارسی معیار فاصله گرفت و واژههای بیگانه و ترجمههای نادرست در آن راه یافت.
مجلد چهارم تاریخ روزنامهنگاری در قلمرو زبان فارسی تصویری است از دورانی که سانسور و نظارت در اوج بود، اما جوهر روزنامهنگاری فارسی، با همهٔ دشواریها، به حیات خود ادامه داد.
اولین نفری باشید که نظر خود را درباره این کتاب مینویسد.
