تشیع، همبستگی و مخاطره هویت‌گرایی

به باور ذاکری، نوشتن این رساله به واسطه گستردگی بازهٔ زمانی مطالعه و همچنین دشواری‌های ورود به حوزه دین، از یک سو به فراهم شدن مقدمات بوروکراتیک علمی نیاز داشت و از سوی دیگر، جز به یاری گروه گسترده‌ای از پژوهشگران و مطلعان و حاضران در میدان میسر نمی‌شد.

ذاکری در این اثر سعی دارد تا با بررسی مستندات، شواهد میدانی و تحلیل‌های نظری، ابعاد مختلف فعالیت‌های خیریه و تأثیر آن‌ها بر ساختار هویتی و اجتماعی جامعه را از منظر تشیع، همبستگی و مخاطره‌های ناشی از هویت‌گرایی را مورد طرح قرار دهد. در ابتدای کتاب، ذاکری فضای تاریخی و فکری را که فعالیت‌های خیریهٔ نهاد دین در آن رشد کرده‌اند، ترسیم می‌کند. او نشان می‌دهد که چگونه نظام‌های دینی، به ویژه در چارچوب تشیع، همواره از ارزش‌های همبستگی اجتماعی بهره برده و سعی داشته‌اند تا با ایجاد ساختارهای خیریه‌محور، پاسخگوی نیازهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اقشار محروم جامعه باشند. در این راستا، فعالیت‌های خیریه نه تنها به‌صورت عملی و امدادی، بلکه به عنوان عاملی جهت تقویت پیوندهای اجتماعی و ایجاد حس تعلق به یک هویت مشترک، مطرح شده‌اند. ذاکری از رویکردهای نظری متعددی همچون نظریه‌های هویت‌گرایی و نظریه‌های همبستگی اجتماعی بهره می‌گیرد تا چارچوب فکری مناسبی برای تحلیل ادوار مختلف این فعالیت‌ها ارائه کند. بخش اصلی کتاب به بررسی دقیق ادوار مختلف فعالیت‌های خیریه در نهاد دین اختصاص دارد. نویسنده با استفاده از منابع دست‌نویس، گزارش‌های میدانی و مصاحبه‌های انجام‌شده، سعی در تبیین روند رشد و تحول این فعالیت‌ها دارد.

او مشخص می‌کند که در دوران اولیه، فعالیت‌های خیریه عمدتاً به شکل پاسخگویی به نیازهای ضروری و کمک به آسیب‌دیدگان اجتماعی ظهور کرده است؛ اقدامی که همزمان با تقویت ارزش‌های دینی و تثبیت هویت تشیع انجام می‌شد. در ادامه، ذاکری به بررسی تغییرات ساختاری و راهبردهای مدیریتی در فعالیت‌های خیریه می‌پردازد؛ از جمله چگونگی اتخاذ سیاست‌های حمایتی، بهره‌گیری از شبکه‌های ارتباطی گسترده در میان سازمان‌های دینی و ایجاد همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی که زمینهٔ تبادل تجربیات و مدل‌های موفق را فراهم آورد. با وجود نقش مثبت خیریه در تقویت همبستگی، نویسنده به مخاطرات و پیامدهای منفی ناشی از هویت‌گرایی نیز می‌پردازد. ذاکری بیان می‌کند که هرچند پیوندهای فرهنگی و دینی می‌توانند زمینهٔ یکپارچگی اجتماعی را فراهم کنند، اما تأکید افراطی بر هویت‌های محدود می‌تواند به ایجاد تفرقه و رقابت‌های غیرسالم دامن بزند. در بخش پایانی کتاب، آرمان ذاکری درس‌ها و پیام‌های کلیدی حاصل از بررسی ادوار مختلف فعالیت‌های خیریهٔ نهاد دین را جمع‌بندی می‌کند. او تأکید دارد که علاوه بر دستاوردهای مثبت که در تقویت همبستگی اجتماعی، ارائهٔ کمک‌های انسانی و انتقال ارزش‌های اخلاقی دیده می‌شود، باید نسبت به مخاطرات ناشی از تعصب بیش از حد بر هویت دینی آگاه بود.

به دیگر سخن، یافته‌های این اثر نشان می‌دهد که حوزهٔ تشیع متناسب با مسائل اجتماعی روز جامعه، نظام فکری و نیروی اجتماعی خود را به گونه‌ای بازسازی نکرده که بتواند در حوزه‌هایی مانند فقر، بیکاری و اعتیاد نقشی ویژه ایفا کند. در شرایط اضطرار اقتصادی ناشی از ترکیب سیاست‌های نولیبرال با تحریم‌های اقتصادی و ناکارآمدی‌های دولت‌ها در ایران، علما هیچ گفتار یا سازمان منسجمی برای مواجهه با این وضعیت ندارند. به همین دلیل، در چند دههٔ گذشته، مدام از مسائل اجتماعی و اقتصادی عامهٔ مردم فاصله گرفته‌اند و بخشی از مشروعیت خود را از دست داده‌اند.

مطالعه فعالیت‌های خیریهٔ مراجع تقلید شیعه در سدهٔ گذشته نشان می‌دهد این فعالیت‌ها از ابتدای دهه هفتاد، با پیدا شدن جهت‌گیری هویت‌گرایانه دچار دگردیسی مهمی شده است … نهاد دین اکنون در موقعیتی است که می‌بایست میان دو جنس همبستگی متضاد انتخاب کند: هویت‌گرا شدن یا اجتماعی شدن؟

صورت‌مسئله اما هنوز نه روی میز مراجع شیعه است و نه روی میز روشنفکران و دانشگاهی‌ها؛ این، جایی است که شاید چنین آثاری بتوانند نقشی ایفا کنند در ساختن همبستگی اجتماعی.