ضرورت و مقابله با تهاجم غرب به سرزمین‌های مسلمان‌نشین، انگیزهٔ اصلی طرح دو اندیشهٔ «اتحاد اسلام» و «حکومت اسلامی» در سرزمین‌های مزبور شد. چگونگی پیدایش و فرجام آن دو، در نخستین مجلد از مجموعهٔ چالش مذهب و مدرنیسم در ایرانِ نیمهٔ اول قرن بیستم مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در عرصهٔ عمل در چارچوب دو اندیشهٔ فوق، مسلمانان فعالیت‌های متنوعی انجام دادند که شکل‌گیری طیف وسیعی از گروه‌های مذهبی در لایه‌های «عمدتاً» میانی جامعه، یکی از مهم‌ترین آن‌ها به شمار می‌رود. گروه‌هایی که در اندیشهٔ دستیابی به قدرت، به انجام فعالیت‌های سیاسی روی آوردند، برای تحریک مسلمانان به حفظ و حراست از سنت‌ها، آداب و رسوم خود، رفتارهای متنوع و جالبی از خود نشان داده و بر جریانات سیاسی و فکری دیگر تأثیر گذاشته و یا از آن‌ها متأثر شده‌اند. کتاب حاضر به ارائهٔ اسناد و مدارکی از زوایای مختلف فعالیت گروه‌های مذکور اختصاص یافته است. فعالیت‌هایی که محور اصلی آن‌ها سیاسی بوده ولی تبعات چشمگیری در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی به همراه داشته‌اند. علاوه بر آن، با توجه به اطلاعات و یافته‌های موجود در خلال اسناد و مدارک ارائه‌شده، ویژگی‌های عمومی گروه‌های مذکور و دستاوردهای فعالیت آن‌ها در نیمهٔ اول قرن بیستم مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
