اخبار

ادبیات به روایت رانسیر

رضا صائمی

پرسش از چیستی ادبیات همواره یکی از دغدغه‌های اهل ادب، هنر و فلسفه بوده که دامنه آن تا خوانش رشته‌های مختلف علوم انسانی و اجتماعی گسترش یافته. ازجمله در جامعه‌شناسی ادبیات یا نشانه‌شناسی ادبی که تلاش می‌کنند ماهیت ادبیات و کارکردهای آن را در نسبت ابژه‌های مفهومی، بازنمایی و صورت‌بندی کنند. «ژاک رانسیر» در کتاب «کلام خاموش» هم تلاش می‌کند به پرسش از چیستی ادبیات با ارجاع به تناقض‌های آن بپردازد. رانسیر در این کتاب پرسش از چیستی ادبیات را از نو طرح می‌کند. ظاهراً همگان تصور روشنی از ادبیات دارند، اما بر سر تعریف آن اجماعی وجود ندارد. رانسیر به‌جای آنکه تعریفی نو از ادبیات ارائه کند به لحظه شکل‌گیری این اصطلاح جدید رجوع می‌کند تا آن را در متن یک تغییر ادراکی ژرف جای دهد. به‌دنبال این تغییر، نظم سلسله‌مراتبیِ حاکم بر موضوع‌ها و ژانرهای ادبی که بنای بوطیقای کهن را تشکیل می‌داد، فرو می‌ریزد و جای خود را به‌نوعی برابری ریشه‌ای میان موضوع‌ها و از هم گسستن ژانرها می‌دهد که بر اثر آن هر چیزی می‌تواند از ظرفیت ادبی برخوردار باشد و هیچ موضوعی نمی‌تواند فرم یا سبک خاص خود را تحمیل کند. این برابری ریشه‌ای مبنای آشوبناک ادبیات در مقام پدیده‌ای نوظهور و ناکامل است و از ادبیات موجودی دوپاره و متناقض می‌سازد که دائم در پی رسیدن به انسجام و غلبه بر تعارض‌های درونی و بیرونی خود است.
تحلیل پردامنه رانسیر که ازیک‌سو تا افلاطون و ارسطو کشیده می‌شود و ازسوی‌دیگر به ایدئالیسم آلمانی و جنبش رمانتیسم می‌رسد، چارچوب نظری جدیدی برای فکرکردن به تاریخ هنر و ادبیات از خلال همین تعارض‌ها و تضادها فراهم می‌کند. در این چارچوب جدید، مسائل ریشه‌داری چون نسبت میان هنر پیشرو و سیاست رهایی‌بخش، هنر برای هنر و هنر در مقام بیان اجتماع و نسبت میان هنر و زندگی از نو طرح می‌شوند و صورتی تازه پیدا می‌کنند. رانسیر در کلام خاموش موشکافی‌های نظری خود را با تفسیرهای بدیعی از آثار نویسندگانی چون فلوبر، بالزاک، مالارمه و پروست همراه کرده است. ژاک رانسیر، فیلسوف فرانسوی در سال ۱۹۴۰ در الجزایر به دنیا آمد. او را در زمره اندیشمندان متعلق به انقلاب ماه مه ‌۱۹۶۸ فرانسه به‌حساب می‌آورند. رانسیر استاد بازنشسته دانشگاه «سنت دنیس» پاریس است. او ازیک‌سو باید به مبارزه اجتماعی، چالش‌های طبقاتی و کمک به کارگران می‌پرداخت و ازسوی‌دیگر به‌عنوان یک محقق و استاد خود را جدا از این طبقه باز می‌شناخت. او در این مرحله با خواندن متون تاریخی و خاطرات دو کارگر که روز فراغت‌شان را به‌نوعی به شهود و تحقیق روشنفکرانه می‌گذرانند برمی‌خورد که در او تأثیر عمیقی می‌گذارد: ازاین‌پس او باور دارد که کارگر با محقق یا مشاهده‌گر تفاوتی ندارد و تنها کاری که باید کرد این است که او را از این جایگاه و پیش‌فرض‌هایی که او را در مقام ناآگاه مطلق قرار می‌دهد، خارج کرد. آرای او در علوم انسانی و علوم اجتماعی به‌ویژه در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته‌اند و کتاب‌های متعددی از او در یک دهه اخیر در ایران ترجمه شده است. «فیگورهای تاریخ»، «ناخودآگاه زیباشناختی»، «آینده تصویر» و «استتیک و ناخرسندی‌هایش» جملگی با ترجمه فرهاد اکبرزاده، «عدم توافق» با ترجمه رضا اسکندری، «توزیع امر محسوس: سیاست و استتیک و رژیم‌های هنری و کاستی‌های انگاره مدرنیته» با ترجمه اشکان صالحی، «سیاست زیباشناسی» با ترجمه امیرهوشنگ افتخاری راد و بابک داورپناه، «پارادوکس‌های هنر سیاسی» با ترجمه اشکان صالحی، «۱۰تز در باب سیاست» ترجمه امید مهرگان و «نفرت از دموکراسی» ترجمه محمدرضا شیخی، نام دیگر کتاب‌های ترجمه‌شده رانسیر به زبان فارسی است. هایدگر معتقد بود، متفکر واقعی آن کسی است که یک فکر و فقط یک فکر را تا انتها دنبال کند، زند‌گی‌اش را وقف آن کند و تمام آثارش به نوعی تکرار همان فکر باشند. این گزاره هایدگری کاملاً پذیرفتنی است و با نگاهی گذرا به کار متفکران و حتی رمان‌نویسان بزرگ، چنین تکراری را به وضوح می‌توان دید و ژاک رانسیر، حداقل در کتاب‌ها و مقالاتی که در باب ادبیات منتشر کرده، به همان فکر اولیه‌اش همواره وفادار بوده است. رانسیر در مورد ادبیات یک ایده کلی دارد که البته ایده‌ای است پیچیده و محل بحث بسیار؛ رانسیر به‌دنبال شرح رابطه نوشتار با بدن است. «سیاست ادبیات» برداشت‌های رایج را باید کنار گذاشت. رانسیر نه به تعهد شخصی نویسند‌گان کار دارد، نه به محتوای متن‌شان. از نظر رانسیر، «سیاست ادبیات» به هیچ‌وجه ربطی ندارد به رمان‌هایی که محتوای سیاسی دارند یا به ایدیولوژی سیاسی خاصی وابسته‌اند و آن را بازنمایی می‌کنند. نکته اصلی مدنظر رانسیر مسئله «عمل» است. رانسیر می‌گوید که ادبیات توان «عمل کردن» دارد؛ ادبیات شکلی از عمل سیاسی یا «سیاست‌ورزی» است و از این منظر است که باید آن را خواند. سیاست طبق برداشت رانسیر، نحوه توزیع امر محسوس است و ادبیات یکی از راه‌هایی است که می‌توان ازطریق آن، منطق رایج توزیع امر محسوس را دگرگون کرد. چنین است که ادبیات دست به عمل می‌زند و شأن متن ادبی را باید در تاثیر آن بر عرصه توزیع محسوسات جست. از نظر رانسیر، درواقع مشکل اصلی کتاب مهم «ادبیات چیست» سارتر، در همین غفلت سارتر از توانایی «عمل» در ادبیات است. رانسیر ادبیات، رمزگشایی و آشکار کردن سیمپتوم‌های وضعیت چیزهاست. رانسیر معتقد است، ادبیات نشانه‌های تاریخ را فاش می‌کند، به همان شیوه‌ای که زمین‌شناس می‌کند: «ادبیات سطح گفتار سخنوران و سیاست‌مداران را می‌خراشد و قشرها و لایه‌های زیرین آن را که بنیان حرف سخنوران است، می‌کاود.» به این ترتیب، سیاست ادبیات رانسیر، مبتنی بر «عمل» است. کتاب سه بخش و 10فصل دارد. در بخش اول با عنوان «از بوطیقای محدود به بوطیقای عام»، درباره تفاوت بازنمایی و بیان بحث می‌کند. بخش دوم با عنوان «از بوطیقای عام به حرف خاموش»، به تفاوت‌های شعر گذشته و آینده می‌پردازد و ساختار نوشتار را در گونه‌های مختلف مورد تحلیل قرار می‌دهد. بخش سوم با عنوان «تناقضات اثر ادبی» که شاید مهمترین بخش کتاب باشد، نویسنده به طرح اصلی ایده کتاب یعنی ادبیات و تناقض‌های آن دست می‌زند.

چگونه ترس و لرز بخـوانیـم

رضا صائمی

«ولی این مربوط میشه به دوره خاصی که من داشتم روی تزَم کار می‌کردم، داشتم به این فکر می‌کردم که آدم باید خودش باشه یا دیگری؟ به کتاب «ترس و لرز» فکر می‌کردم، راستش خودم هم دچار ترس و لرز شده بودم». این دیالوگ حمید هامون با مادرزن‌اش در فیلم هامون بود. ایده‌اصلی فیلم از کتاب «ترس و لرز» کی‌یر کگور برگرفته شده و مبتنی بر پارادوکس عشق و عقل است. هامون ازیک‌سو دچار مخاطره اگزیستانسیالیستی و هستی‌گرایی است و ازسوی‌دیگر با همسرش مهشید بر سر زندگی مشترک دچار کشمکش است. «سورن کی‌یرکگور» بی‌چون‌وچرا یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین اندیشمندان قرن نوزدهم بود. کتاب ترس و لرز کی‌یرکگور هم در تاریخ اندیشه‌ فلسفی، هم در تاریخ اندیشه‌ دینی یک متن کلاسیک به‌شمار می‌رود. نام کتاب برگرفته از انجیل‌نامه پولُس به فیلیپیان، آیه 2:12 است: «نه‌تنها هنگام حضورم، بلکه حال در غیابم، با رغبت بسیار بیشتر همچنان تلاش کنید که نجات خود را با ترس و لرز به انجام رسانید». در این اثر کی‌یر کگور تلاش می‌کند تا وحشت و اضطراب ابراهیم را دریابد؛ آنگاه که خداوند به او فرمان می‌دهد پسرش اسحاق را برای قربانی‌کردن به سرزمین موریا ببرد.
کی‌یر کگور «ترس و لرز» را بهترین کتاب خود می‌دانست؛ او می‌گفت این کتاب برای جاودانه‌کردن نام من کافی است. دیالکتیک تغزلی او، هنر او در وادارکردن ما به حس‌کردن خصلت‌های ویژه این قلمرو مذهب در بالای ما که خود او وانمود می‌کرد پایین‌تر از آن مانده ‌است، هرگز چنین ژرف بر ما تاثیر نگذاشته‌ و نیز هرگز -و این را خود او نمی‌گوید- روایاتش تااین‌حد با شخصی‌ترین جدال‌هایش در پیوند نبوده ‌است. اما همیشه نمی‌توان به‌آسانی اندیشه کی‌یر کگور را در ورای اندیشه یوهانس دو سیلنتیو (ظاهراً سورن کی‌یرکگور با این نام مستعار می‌نوشته.)، که این اثر را به او نسبت می‌دهد و البته خود اوست اما نه به تمامی، به چنگ آورد. به گفته هیرش: «این دشوارترین اثر کی‌یر کگور است که در آن بیش از هر اثر دیگر به هر وسیله در سرگردان‌کردن خواننده کوشیده‌ است.» کلرکارلایل در کتاب «راهنمای خواننده «ترس و لرز» کی‌یر کگور» تلاش کرده تا با شرح تحلیلی و تفصیلی مفاهیم مهم کتاب، به فهم‌پذیری آن کمک کند. این کتاب به‌دلیل ارائه‌ چشم‌انداز فلسفی اصیل درباره مفاهیمی نظیر عشق، تنهایی، شهامت، حقیقت، خدا، ایمان و آزادی، حتی امروز هم فیلسوفان، متألهان و خوانندگان عادی را به درنگ و پرسش وامی‌دارد. کلر کارلایل راهنمایی روشن و موجز درباره این کتاب نگاشته است. او گذشته از بررسی مضامین اصلی و زمینه‌ تاریخی، الهیاتی و فلسفی متن کی‌یر کگور و بحث در باب تاثیر آن بر فیلسوفان دیگر، نقشه‌ای مبسوط و مشروح و خوانشی جزءبه‌جزء از خود متن فراهم کرده است تا خواننده را در گذر از مسیر دشوار خواندن «ترس و لرز» و به‌دست‌آوردن فهمی دقیق و جامع از آن، یاری رساند. خواندن «ترس و لرز» کی‌یر کگور به‌یاری این کتاب برای همه‌ علاقمندان به اندیشه‌ سورن کی‌یر کگور، همه‌ اساتید و دانشجویان فلسفه و الهیات و -مهم‌تر از همه- برای تمام کسانی که در رابطه با خود، خدا و دیگران به پارادوکس برخورده‌اند، امری ضروری است. پیش ازاین البته درآمدهای بسیار خوبی درباره این کتاب منتشر شده، اما متن دشوارتر ازآن‌است که با آن درآمدها قابل‌فهم باشد. انگیزه کلر کارلایل از نوشتن این راهنمای خواننده، همین بود که فراتر از درآمدهای قبلی و با روایت متفاوت و ساده‌تری به تشریح این کتاب بپردازد. بااین‌حال خود نویسنده هم معتقد است، آنچه در این کتاب آمده، یک تفسیر ممکن از متن کی‌یر کگور است که خودش یک‌تفسیر ممکن از داستان کتاب‌مقدسی اقدام ابراهیم به قربانی‌کردن پسرش اسحاق است. خواننده جدی «ترس و لرز»، هم این درآمد، هم خود متن فیلسوف را با روحیه پرسش‌گرانه مطالعه خواهد کرد و این به‌دلیل رویکرد و شیوه‌ای است که نویسنده در پردازش به کتاب در پیش گرفته است. بااین‌حال باید گفت بخش عمده کتاب حاضر، به‌جای‌آنکه انتقادی و سنجش‌گرانه باشد، شرح‌دهنده و تفسیرگرانه است. نه ازآن‌جهت که بخواهد مخاطب را به موافقت با کی‌یر کگور مجاب کند بلکه به‌این‌دلیل که «ترس و لرز» نکته‌های زیادی در خود دارد که نیازمند شرح و توضیح است. درواقع هدف اصلی کتاب، کمک به متن اصلی «ترس و لرز» است. درعین‌حال در فصل آخر کتاب، از متن فاصله می‌گیرد و پاسخ‌های انتقادی به آن را بررسی می‌کند. بنابراین خواننده‌ای که بحث کلی کوتاه‌تری را در باب «ترس و لرز» ترجیح می‌دهد، می‌تواند بخش مطول «خواندن متن» را نادیده بگیرد و پس از خواندن «مرور مضامین و زمینه» یک‌راست سراغ «استقبال و تاثیر» برود. نویسنده در فصل چهارم کتاب که بخش پایانی آن است، برای شناخت بیشتر کی‌یر کگور، آثارش و متونی که درباره کتاب «ترس و لرز» نوشته شده، اطلاعاتی را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. کی‌یرکگور در کتاب «ترس و لرز» مسئله سرسپردگی یا تعلق‌خاطر بی‌قیدوشرط را مطرح می‌کند و می‌گوید، افراد با تعلق‌خاطر و سرسپردگی‌های‌شان هویت پیدا می‌کنند و تعریف و بازتعریف می‌شوند. بااین‌حال اهمیت خود او و اندیشه‌هایش، فراتر از این کتاب است.

منبع: روزنامهٔ هم‌میهن، شماره ۲۴۴، پنجشنبه ۱۱ خرداد ۱۴۰۲

لحظه آشوب و آشوب لحظه‌ها

سعید صدقی

داستان‌کوتاه با رمان متفاوت است. رمان گستره وسیعی برای مانور دارد؛ زمین فراخی که نویسنده می‌تواند با دستی در آن، بنایی دلخواه خودش بسازد. می‌تواند با امکانات مختلفی موقعیت‌ها را تشریح کند، آدم‌ها و شخصیت‌های اصلی و فرعی را با هر میزان از دقت، وسواس و عمقی توصیف کند و دست آخر مثل آن است که خواننده بالای تپه‌ای ایستاده باشد و درعین دیدن منظره‌ای وسیع، با دوربین نویسنده به آدم‌ها نزدیک و ازشان دور شود. اما داستان‌کوتاه شبیه نگاه‌کردن به یک‌عکس یا یک‌تابلوی نقاشی است. نویسنده، قصه‌ای را در چارچوبی محدود قرار می‌دهد و سعی می‌کند در همین هم‌نشینی کوتاه که به هم‌صحبتی با مسافر بغل‌دستی مترو، تاکسی یا اتوبوس شبیه است، حسی را، موقعیت یا امکانی را درقالب روایت‌اش منتقل کند. کار ساده‌ای نیست اصلا. شاید برای همین است که داستان‌های‌کوتاه به‌ندرت حد وسط دارند؛ یا به‌شدت خوب‌اند یا جز تلاشی عقیم‌مانده مثل رمانی که در چند صفحه ابتدایی نویسنده را از ادامه خودش منصرف کرده‌، چیز خاصی ندارند. نویسنده باید نبوغ ادبی خاصی داشته باشد که در عین ایجاز و اختصار، ردی محکم از خودش در ذهن خواننده به‌جای بگذارد. رمان برای چنین چیزهایی فرصت بیشتری دارد. داستان‌کوتاه باید بتواند در زمینی کوچک، بنایی بزرگ و ماندگار خلق کند.
«قصه‌های آشوب»، اثر جوزف کنراد جزو همان دسته از داستان‌های کوتاهی است که پس از خواندن‌اش، اثرشان می‌ماند. پنج‌داستان کوتاهی که کنراد بین سال‌های 1896 و 1897 در چند نشریه ادبی منتشرشان کرده و در سال 1898 به‌صورت کتاب به‌چاپ رسیده، روایت لحظات آشوب‌های عمیقی است که به جان زندگی آدمی می‌افتد. کنراد، نویسنده‌ای است که خودش یکی از آن لحظات آشوب عمیق را در زندگی ازسر گذرانده. در 21سالگی وقتی تمام سرمایه‌اش را در راه قاچاق اسلحه از دست داد، تپانچه‌ای را به‌سمت قلبش گرفت و شلیک کرد. خوشبختانه تیرش به‌ خطا رفت تا بعدها خالق شاهکارهایی چون «دل تاریکی»، «لرد جیم» و «نوسترومو» باشد. نویسنده‌ای که در موازنه غالبا معکوس تایید منتقد و علاقه‌ خواننده، طرف اول را نصیب می‌برد. کنراد زیاد خوانده نمی‌شد، اما نقدهای در اغلب اوقات خوبی ازطرف منتقدان ادبی دریافت می‌کرد. در 56سالگی بود که باتوجه به اقبال عمومی سینما به رمان‌، شانس به او رو کرد و کنراد تنها 11سال تا قبل از مرگ‌اش فرصت داشت که طعم موفقیت ادبی را بچشد.
«قصه‌های آشوب»، روایت رخ‌دادن یک آشوب اساسی، چیزی شبیه یک‌زلزله در زندگی شخصیت‌اصلی داستان است. چهارداستان از پنج‌داستان، ردپای کشته‌شدن یک‌انسان در آشوب بعدی زندگی شخصیت‌محوری را دارد. پنداری، کنراد قصد دارد «راسکولنیکوف» داستایفسکی را در قالب داستان کوتاه به صحنه بیاورد و یک داستان (بازگشت) که قتل روانی است. قتل اعتماد و غرور یک‌مرد با برملا شدن خیانت همسرش. لحظه‌های آشوب در این پنج‌داستان، لحظه‌هایی است که یک‌زندگی را وارد روالی دیگر می‌کند و شخصیت‌محوری آن‌داستان پس از آن‌ لحظه آشوب، دیگر آن انسان سابق نمی‌شود. در داستان «کارائین: یک خاطره»، تیری به خطا می‌رود و مردی دستانش سهوا به خون رفیق صمیمی‌اش آلوده می‌شود و او که جایگاهی مهم در بین مردمان قبیله‌اش دارد، سالیان‌سال گرفتار توهم شنیدن صدای همیشه‌حاضر رفیق به‌قتل‌رسیده‌اش می‌شود و دست‌آخر به مردان سرزمینی التماس می‌کند که اعتقادی به بازگشت ارواح ندارند. التماس می‌کند که او را با خودشان ببرند: «من به سرزمین بی‌اعتقادی‌های شما می‌آیم، جایی که در آن مُرده‌ها حرف نمی‌زنند، جایی که در آن همه عاقل‌اند و تنها…و در آرامش.» در «داستان عقب‌مانده‌ها»، کنراد زنی را ترسیم می‌کند که چهار شکم زاییده اما هر چهار فرزندش مبتلا به عقب‌ماندگی‌اند. زنی که همه گمان می‌برند نفرین شده است و دست‌آخر شوهری که روی از تمام ایمان و اعتقاد برمی‌گرداند و در لحظه‌ آشوب، زن با قیچی خیاطی از خودش دفاع می‌کند و شوهرش را می‌کُشد. زنی که دنیا آنقدر برایش محل درد و رنج بوده که در آن لحظه آشوب و التهاب پس از جنایت، دردمندانه به مادرش می‌گوید: «آن دنیا بدتر از این که نمی‌شود.» داستان سوم این مجموعه پایگاه پیشرفت، روایت دو مردی است که نماینده اشاعه‌تمدن در بین قبایل وحشی‌اند. پیمانکاران احداث پایگاهی در جزیزه‌ای دوردست و باز لحظه‌ آشوب با ارتکاب یک‌جنایت رخ می‌دهد. نمایندگان تمدن به بربریت نهفته در زیر پوست متمدن‌بودن‌شان واپس می‌روند و دست یکی به خون آن‌دیگری آلوده می‌شود. داستان «بازگشت»، بدون‌تردید شاهکار این‌مجموعه است. اگر کسی خواست بداند کنراد چه نویسنده بزرگی است، بدون‌تردید باید گذرش به داستان «بازگشت» بیفتد. به داستان مردی که نامه‌ اقرار به خیانت و ترک خانه همسرش را می‌خواند. همسری که اما پا سست می‌کند و از ترک او منصرف می‌شود. انگار اِما بوواری ِ فلوبر از خوردن سیانور منصرف شده و حالا شارل بوواری مانده و جهانی که یکباره همه‌جایش بوی گند دروغ گرفته است. «مرداب»، داستان آخر این مجموعه است. داستان دو برادر. داستان یکی‌شان که دل در گرو دختری گذاشته و هنگام فراری‌دادن دختر، برادرش را در بین دشمنان رها کرده و سنگینی این جمله را در وجدان‌اش به عذاب نشسته: «به‌من‌چه‌که کسی مُرد! من فقط آرامش دل خودم برایم مهم بود!».
اگر می‌خواهید بدانید که داستان‌کوتاه چه امکان‌وسیعی برای خلق اثری‌ماندگار در ذهن خواننده دارد، «قصه‌های آشوب» بدون تردید انتخاب خوبی خواهد بود.

منبع: روزنامهٔ هم‌میهن، شماره ۲۴۴، پنجشنبه ۱۱ خرداد ۱۴۰۲

وقتی اصالت و پرسشگری و گذشته به هم می‌رسند

هر کسی در زندگی‌اش ممکن است لحظه‌ یا لحظه‌هایی خاص و سرنوشت‌ساز داشته باشد که روند زندگی‌اش را دگرگون کند. یک انتخاب، یک حادثه، یک اتفاق خارج از کنترل و … ملاقات با یک آدم البته. گاهی کسی می‌تواند با بودن‌اش، نظرگاه‌اش، صحبت‌هایش و یا شخصیت خاص و متفاوت خودش تاثیری عمیق روی زندگی آدم بگذارد. کیفیت حضور بعضی آدم‌ها ممکن است مثل زلزله‌ای عمل کند. آدم بعد از ملاقات و شناختن کسی، بعد از راه دادنش به متن اصلی داستان زندگی‌اش، دیگر آن موجود قبلی نمی‌شود. و اگر شانس بیاورد، آن آدم و کیفیت حضورش تاثیری سازنده و مفید خواهد گذاشت. جوری که می‌شود زندگی را به دو نیمه تقسیم کرد: قبل از او، بعد از او.

 الیزابت فینچ جدیدترین اثر ترجمه شده و آخرین اثر منتشر شده‌ی جولین بارنز نویسنده بزرگ انگلیسی، رمانی است درباره همین نوع از ملاقات و شناختن.  راوی اول شخص رمان مردی است که خودش را با یک ویژگی اصلی معرفی می‌کند: استاد پروژه‌های ناتمام. مردی با احساس ناکافی بودن و ناکام ماندن. ناکام در عشق و ازدواج، با دو ازدواج ناموفق. و ناکام در شغل، روابط بین‌فردی و البته در زندگی.  مردی که در بزرگسالی و در سی و چند ساله‌گی و پس از طلاق اولش در یک دوره دانشگاهی ثبت نام می‌کند. دوره فرهنگ و تمدن با استادی به نام الیزابت فینچ. اما این دوره‌ای معمولی نیست. قرار است راوی(نیل) پس از این دوره موجود متفاوتی شود. قرار است آشنایی و یادگیری از استاد فینچ، زندگی نیل را بلرزاند. و همینطور هم می‌شود.

 الیزابت فینچ استاد متفاوتی است. از منبع یا منابع درسی اجباری، از امتحان و نمره در سر کلاس خبری نیست. از اطلاعات و نقل قول‌ها و رفرنس دادن‌ها هم. فینچ قرار است ذهنی پرسش‌گر در شاگردانش ایجاد کند. قرار است به آن‌ها بیاموزد به گذشته با ذهنی رهاشده از پیش‌داوری و با پرسش‌گری نگاه کنند. و به این‌ها بسنده نمی‌کند و با شیوه‌ی خاص و کاریزمای تاثیرگذارش، فلسفه زندگی و نگاه به آن را در دانشجویانش به چالش می‌کشد. به عبارتی بارنز با خلق شخصیتی در قالب استادی که متفاوت می‌پوشد، متفاوت درس می‌دهد، متفاوت می‌اندیشد و حتا حین صحبت و ادای کلمات متفاوت با هنجار عمومی یا کلیشه‌های رایج استادهای دانشگاه است، و با قرار دادن ماده درسی فرهنگ و تمدن در دستان چنین استادی، تلاش می‌کند میراث فرهنگی و میراث تمدنی بشر را از منظری پرسش‌گرانه نگاه کند. اما این نوع از شکاکیت در نگاه به تاریخ و گذشته که در ظاهر امری ایستا، شکل‌گرفته و به نتیجه نهایی رسیده به نظر می‌رسد، در کلاس درس الیزابت فینچ به همین جا ختم نمی‌شود. او نه تنها پا را از حدود متعارف تاریخ‌اندیشی فراتر می‌گذارد و پرسش “چه می‌شد اگر فلان اتفاق تاریخی، رخ نمی‌داد” را در ذهن شاگردانش می‌اندازد، بلکه به فلسفه زندگی آن‌ها، به استنباط‌شان از خوشبختی و نگاه‌شان به رنج‌های زندگی هم می‌پردازد. الیزابت فینچ زنی است چند وجهی. یک رواقی مدرن. یک بدبین رومانتیک. اما بیشتر جلوه‌ای امروزی است انگار از یک سقراط. خرمگس عرصه‌ی عمومی. آشفته کننده‌ی خوابِ خوشِ باورهای اکتسابی.

اما نگاه به گذشته تنها محدود به درس‌های الیزابت فینچ نمی‌ماند. چرا که خود او نیز به یک گذشته تبدیل می‌شود. مرگ او و وصیتش مبنی بر این‌که تمام کتاب‌ها و نوشته‌هایش به نیل (راوی داستان) برسد، او را هم به گذشته پرت می‌کند. و رمان می‌شود صحنه‌ی تلاش راوی برای زنده کردن الیزابت فینچ در خاطرات‌اش.

بارنز  این دو چهره متفاوت از گذشته را با یک نخ بهم وصل می‌کند. با تکلیف انجام نشده استاد پروژه‌های ناتمام، درباره یک امپراطور تاحدودی فراموش شده و در بیشتر دوران تاریخ مورد لعن و نفرین قرار گرفته: فلاویوس کلادیوس یولیانوس ملقب به جولین مرتد. کشته شده در بیابان‌های ایران، با حکومتی به مدت تنها 18 ماه. امپراطوری فلسفه خوانده و تا مغز استخوان دشمن مسیحیت در حال اشاعه. طرفدار سرسخت چندخدایی یونانی و فیلسوف-امپراطوری  نه با ابزار قدرت و کشتار و شکنجه و تعقیب، که با نوشتن و استدلال و نقد به جنگ خطری بزرگ می‌رود: اخراج خدایان، و تثبیت اقتدار تنها یک خدا (خدای پدر در خوانش کلیسای رومی- مسیحی).  حالا شخصیتی منفور که تلاش کرده بود چندخدایی را در برابر تک خدایی مسیحیت زنده نگه دارد، موضوع بازاندیشی  شاگرد الیزابت فینچ قرار می‌گیرد. و یک سوم رمان، به یک‌باره تبدیل می‌شود به جُستاری تاریخی  که سخت مستعد است توی ذوق مشتاقان رمان در معنای معمولش بزند. اما اگر پای یکی از درخشان‌ترین نوابغ ادبی دوران معاصر در میان باشد، اینگونه از متن روایت خارج شدن و جُستاری تاریخی در حدود 60 صفحه را در دل داستان قرار دادن، هیچ لطمه‌ای به لذت خواندن رمان نمی‌زند.

این جُستار در واقع تلاش راوی داستان است  برای تمام کردن تحقیق کلاسی‌ای که هیچگاه انجام نشد. به کوشش‌اش برای جرات اندیشیدن به یک پرسش فینچی: چه می‌شد اگر جولین مرتد بیشتر سلطنت می‌کرد؟ تاریخ را با این قبیل پرسش‌ها نمی‌نویسند. اما فینچ همان‌طور که اهمیتی نمی‌دهد بقیه به کفش‌های مردانه پوشیدن‌اش چه نظری دارند، همان‌طور هم به این ممنوعیت در اندیشه تاریخی اهمیتی نمی‌دهد و شاگردانش را به این چالش دچار می‌کند که به امکان‌های مختلف، چه در فرهنگ و تمدن انسانی و چه حتا در مورد زندگی فردی خودشان بیاندیشند.

مرگ الیزابت فینچ و وصیت‌اش، راوی را مشتاق شناختن شخصیت جذاب، اصیل و  تاحدودی در پرده‌ای ابهام و راز استادش می‌کند. انگار فینچ خودش موضوع درس خودش می‌شود. زنی سرشار از اصالت، با رویکردی متفاوت به زندگی، هویت و واقعیت.

خواندن الیزابت فینچ مواجه شدن با دو چهره گذشته است. گذشته‌ای کلان در معنای فرهنگی و تمدنی‌اش، و گذشته نوعی و فردی در معنای محدود خودش. در واقع تجربه این رمانِ مختصر و نه چندان حجیم، تمرینی است برای  به صرافت شک در بدیهات فرهنگی، تمدنی و تاریخی و حتا خاطرات و محفوظات به ظاهر قاطع فردی  افتادن. بارنز نه فقط در این اثر، که در بیشتر آثارش نگاه ایستا و ثابت به گذشته را نقد می‌کند. در جهان بارنز گذشته را می‌شود با تغییر نگاه و زاویه دید، حتا با رخدادی خارج از حدود کنترل و انتخاب و اراده، دوباره به گونه‌ای دیگر زیست. هر اثر ترجمه شده از جولین بارنز یک رخداد مهم در فضای فکری و ادبی ماست. دست کم برای من این‌گونه است.

 ✍️  سعید صدقی

یک انقلاب کاملا مردمی

ماهرخ ابراهیم‌پور- محسن آزموده

در بادی نظر ممکن است چنین به نظر برسد که با گذشت 43 سال از انقلاب بهمن 1357، همه‌ی حرف‌ها راجع به آن زده شده و آحاد جامعه و به خصوص اهل نظر و دغدغه‌مند، راجع به آن تبیین و دیدگاهی معین دارند. کثرت فیلم‌ها، مصاحبه‌ها، گفت‌وگوها، کتاب‌ها، مقالات و خاطرات ممکن است این تصور را پدید آورد که گویی همه چیز را راجع به این رویداد مهم تاریخی در نیمه‌ی پایانی سده‌ی بیستم میلادی می‌دانیم و چیزی نمی‌توان به آن افزود. اما واقعیت چیز دیگری است. این روزها، به خصوص نسل سوم و چهارم پس از انقلاب، به رغم انباشت داده‌ها و اطلاعات، درک مستدل و روشنی از این واقعه ندارند و طنین این ابهام را در پرسش‌هایی که از نسل‌های پیشین مطرح می‌کنند، می‌توان شنید، وقتی می‌پرسند که چرا انقلاب کردید؟ یا چه کسانی انقلاب کردند؟ کتاب ناگهان انقلاب، اثر تحقیقی چارلز کورزمن یک پاسخ دقیق و تا حدودی قابل قبول به این پرسش ها ارائه می‌کند، اگرچه روشن است که نمی‌توان و نباید تنها به آن اکتفا کرد و باید آن را تنها یک منظر روشنگر به انقلاب 57 قلمداد کرد، همچنان که انبوه آثار تحقیقی پژوهشگران پیشین مثل نوشته‌های پژوهشگرانی چون حسین بشیریه، یرواند آبراهامیان، فرد هالیدی، همایون کاتوزیان، نیکی کدی و… در کنار کتاب‌های خاطرات و روایت‌های تاریخی و تصاویر و مصاحبه‌های مکتوب و شفاهی، هر یک وجه یا وجوهی از این واقعه را آشکار می‌سازند. چارلز کورزمن در کتاب مذکور منظری متفاوت به انقلاب ایران گشوده. او به جای تبیین، ضد تبیین ارائه کرده و آن را بهترین راه برای توضیح تنوع بی‌قاعدگی‌ها، سردرگمی‌های افراد و به هم ریختگی اوضاع دانسته است. این استاد جامعه‌شناسی در دانشگاه کارولینای شمالی و متخصص در مطالعات خاورمیانه و مطالعات اسلامی، در این کتاب که رساله‌ی دکترای اوست و نخستین بار در سال 2004 منتشر شده، نخست و به طور مفصل و دقیق سایر تبیین‌های رایج درباره‌ی انقلاب ایران اعم از تبیین سیاسی، تبیین سازمانی، تبیین فرهنگی، تبیین اقتصادی و تبیین نظامی را تشریح می‌کند و نشان می‌دهد که هر یک از این تبیین‌ها، به  رغم روشنگری‌های فراوان، به تنهایی در توضیح وقوع انقلاب ناکامند و به ویژه برای توجیه رویداد انقلاب در سال‌های 1356 و 1357 بسنده نیستند. او در نهایت نتیجه می‌گیرد که متخصصان علوم اجتماعی هیچ‌گاه قادر نخواهند بود وقوع انقلاب‌ها را پیش‌بینی کنند، چون خود انقلابیون هم از پیش نمی‌دانند چه رخ خواهد داد. بنابراین کورزمن به جای ارائه‌ی یک تبیین، از ضدتبیین بهره می‌گیرد، یعنی خودش را جای کنشگرانی قرار می‌دهد که در ماه‌های منتهی به انقلاب در صحنه حضور داشتند و نشان می‌دهد که انقلاب زمانی رخ می‌دهد که بخش قابل توجه و پای کاری از مردم، به نیروی مؤثر (critical mass) تبدیل شوند و وقوع انقلاب را امکان پذیر تلقی کنند و حاضر باشند برای آن به صحنه بیایند. این چنین است که ناگهان انقلاب رخ می‌دهد. از کتاب ناگهان انقلاب با نام اصلی Unthinkable Revolution in Iran تاکنون سه ترجمه به فارسی عرضه شده، یکی با عنوان «انقلاب تصورناپذیر در ایران» ترجمه‌ی محمد ملاعباسی (نشر ترجمان)، دومی با عنوان انقلاب نااندیشیدنی در ایران ترجمه‌ی محمد کریمی (نشر سوره مهر) و سومی ناگهان انقلاب با ترجمه‌ی رامین کریمیان (نشر نی). آنچه می‌خوانید گفت‌وگویی است با رامین کریمیان، پژوهشگر و مترجم علوم اجتماعی که ترجمه‌ای روان و دقیق از این کتاب عرضه کرده و خود نیز در زمینه‌ی تاریخ معاصر ایران صاحب نظر است.

• در ابتدا بفرمایید ویژگی یا اهمیت کتاب چارلز کورزمن در چیست که اینک بعد از دو دهه دست کم سه ترجمه از آن به فارسی منتشر شده است؟

کتاب ناگهان انقلاب از حیث بررسی آکادمیک و دانشگاهی انقلاب ایران اثر مهمی است زیرا انقلاب سال ۵۷ ایران را در ذیل موضوع جنبش‌های اجتماعی با نگرش نسبتاً جدیدی در زمان انتشار کتاب یعنی در سال 2004 بررسی و تحلیل کرده است. این نگرش یا دیدگاه جدید شرایط امکان‌پذیری شرکت مردم عادی در یک جنبش اجتماعی همچون انقلاب ۵۷ در وضعیت سردرگمی و ابهام است. انقلاب‌های کلاسیک را معمولاً با پیشاهنگان انقلاب پیش می‌برند. اما کورزمن در این کتاب کوشیده نشان بدهد که افراد معمولی چگونه و با چه انگیزه‌هایی و تحت چه شرایطی در انقلاب شرکت می‌کنند و آن را تبیین کند. تبیین او که خودش آن را «ضد تبیین» می‌خواند، با نوآوری‌هایی همراه است.

• در کتاب‌های موجود راجع به انقلاب ایران، مخصوصا کتاب‌هایی در داخل نوشته شده‌اند، عمدتاً به این نکته کلی اشاره می‌شود که امریکایی‌ها از وقوع انقلاب ایران غافلگیر شدند. اما کورزمن در همان بخش‌های آغازین کتاب می‌گوید برخی پژوهشگران یا افراد غیرسیاسی یا کسانی که اطلاعاتی به دستگاه‌های سیاسی امریکایی می‌دادند، مثل جیمز بیل نکات مهمی راجع به وضعیت وخیم ایران مخابره می‌کنند در حالی که مثلاً سفیر امریکا این سخنان را شایعه و نادرست می‌خواند. ارزیابی شما از این موارد چیست؟

البته همان‌طور که در کتاب آمده سفیر وقت امریکا ویلیام سالیوان نامه‌ای به وزیر خارجه می‌نویسد و هشدار می‌دهد که باید به تغییر شرایط اندیشید؛ عنوان کتاب هم از روی همین نامه گرفته شده. اما دستگاه سیاسی و به خصوص شخص رییس جمهور وقت جیمی کارتر نمی خواستند یا نمی‌توانستند این واقعیت را قبول کنند. کورزمن در همین مورد به نکته‌ی جالب توجهی اشاره می‌کند و می‌گوید که سفارتخانه‌ی امریکا در آن زمان کارمند فارسی نداشت و بعداً یکی، دو کارمند زبان فارسی می‌آورند. در هر صورت اهمیت این نکته در این است که کورزمن می‌خواهد بگوید که اتفاقاً تقریباً همه فکر می‌کردند که وقوع انقلاب یک وضع غیرممکن است. یعنی هم نظام سیاسی حاکم بر ایران و هم دستگاه دیپلماسی فرنگی‌ها به‌‌خصوص، اصلاً نمی‌توانستند انقلاب را پیش‌بینی کنند و امکان تغییر در وضعیت را تشخیص ندادند. البته چندین کارشناس سیا یا کسانی که برای سیا گزارش می‌دادند، از جمله ماروین زونیس، نویسنده‌ی کتاب شکست شاهانه و جیمز بیل، پیش‌بینی‌هایی کرده‌اند. اما نکته‌ی مهمی که باید به آن اشاره کرد و انگیزه‌ی من هم از ترجمه‌ی کتاب بوده و در مقدمه آن را نوشته‌ام، این است که بسیاری تصور می‌کنند که یک عده‌ای یک‌باره بلند شدند و انقلاب کردند. در صورتی که کسی انقلاب نکرد، انقلاب پیش آمد، انقلاب شد. به نظر من کورزمن این پیش آمدن انقلاب را هم خیلی خوب تبیین و توصیف کرده و هم آن را تئوریزه کرده. یعنی کسی نمی‌خواست انقلاب کند حتی آقای [امام] خمینی. البته از اواخر دهه 1340 و اوایل دهه 1350، برخی گروه‌های چریکی که علیه حکومت شاه جنگ مسلحانه می‌کردند یا خیلی از روشنفکران که با سیستم سیاسی و اجتماعی اختلافات جدی داشتند و مخالف بود و زندان می‌رفتند میل به انقلاب و سرنگونی قهرآمیز حکومت شاه داشتند اما آن‌ها هم برنامه‌ریزی‌ای برای انقلاب نداشتند. تازه اگر برنامه هم داشتند آن زمانی که تصور می‌کردند و به آن شکلی که فکر می‌کردند محقق نشد، چون مثلاً گروهی از چریک‌ها تصور می‌کردند که انقلاب از روستا شروع و به شهر ختم می‌شود و گروهی هم برعکس آن. در حالی که آن شکل از انقلاب رخ نداد و یک انقلاب مردمی و توده‌ای به وقوع پیوست. کورزمن چرایی و چگونگی وقوع این شکل از انقلاب را به خوبی توضیح می‌دهد. این انقلاب، فقط انقلاب نخبگان نبود. مثلاً گفته می‌شود انقلاب روسیه کار صد نفر است و به یک معنا کودتاست. صد نفر در سن‌پترزبورگ و مسکو، مراکز حساس مثل ایستگاه‌های برق و غیره را می‌گیرند و انقلاب پیروز می‌شود. اما انقلاب ایران انقلابی کاملاً توده‌ای یا مردمی است و به همین علت از برخی جهات با انقلاب فرانسه مقایسه می‌شود.

• برخی اشارات کتاب به نیروهای موسوم به لیبرال مثل نهضت آزادی و جبهه‌ی ملی طنزآمیز و با طعنه است. مثلاً گفته می‌شود یک مهمانی در باشگاهی برگزار می‌کنند و تصور می‌کنند که این کار موفقیت بزرگی است. چرا نویسنده چنین نگاه دو پهلو یا ریشخندآمیزی به آن‌ها دارد؟ اگر نویسندگان ایرانی چنین نگاهی به سایر نیروهای سیاسی داشته باشند، می‌شود آن را به جناح بندی سیاسی و طرفداری از این یا آن گروه منتسب کرد، اما چرا یک پژوهشگر غربی که علی القاعده باید بی‌طرف باشد، این طور طعنه‌آمیز از برخی گروه‌ها سخن می‌گوید؟

اولاً من خیلی با این دریافت شما موافق نیستم. طعنه و تمسخری در کار نیست. اتفاقاً کورزمن تعمداً چنین موضوعی را مطرح می‌کند. یک مفهوم مهم که در زبان فارسی به‌خوبی متمایز نشده مفهوم اپوزیسیون است که ما آن را به «مخالف» ترجمه می‌کنیم. در صورتی که اپوزیسیون مخالفی است که بالقوه احتمال جانشینی حکومت را دارد. در دوره‌ی پهلوی دوم بعد از کودتای 28 مرداد 1332 اپوزیسیون اصلی شاه جبهه‌ی ملی بوده است. منظور کورزمن هم از لیبرال‌ها همین جبهه‌ی ملی و نیروهای نزدیک به ایشان مثل نهضت آزادی است. این‌ها هیچ تشکل و برنامه و زمینه‌ی سیاسی و اجتماعی نداشتند. اشارات کورزمن به این گروه‌ها بیشتر از این حیث است. این نکته‌ی درستی است و کسانی که راجع به جبهه‌ی ملی دوم و سوم تحقیق کرده‌اند، این آشفتگی و پراکندگی را در نیروهای جبهه‌ی ملی تأیید می‌کنند. در واقع نیروهای جبهه‌ی ملی وادادند، زیرا تنها اپوزیسیون به معنای واقعی و دقیق کلمه، جبهه‌ی ملی بود و واقعیت این است که این‌ها وادادند، مثلاً بختیار از اپوزیسیون به پوزیسیون بدل می‌شود و مدافع شاه می‌شود. برای همین است که شاه هم در اواخر که دیگر کار از کار گذشت سراغ دکتر صدیقی می‌رود و وقتی ایشان شرایط را نمی‌پذیرد ناچار بختیار را انتخاب می‌کند.

• نویسنده به برخی مکالمه‌های خاص و جالب شاه با خبرنگاران اشاره می‌کند که گویا می‌خواهد به آنها اشاره کند که این آدم (شاه) چقدر از ماجرا پرت است و حرف‌هایی می‌زند که انگار در جریان امور کشور نیست.

فکر می‌کنم تا حد زیادی این طور بوده، اما چنین نیست که شاه کلاً در جریان اوضاع نباشد. شاه مغرور و متوهم و خودکامه بود. از قول عَلَم نقل شده که شاه از او می‌پرسد تفاوت من با پدرم در چیست، می‌گوید به پدر شما نمی‌شد دروغ گفت، به شما نمی‌شود راست گفت! واقعیت این است که شاه حرف هیچ‌کس را گوش نمی‌کرد، به خصوص از حدود سال  ۵۳ -۱۳۵۲ که کشور با درآمدهای بالای نفتی وضع اقتصادی خوبی پیدا کرد. قبل از آن هم تا جایی که من خوانده‌ام و می‌دانم همین‌طوری بوده. یک کتاب فوق العاده خوب در این زمینه کتاب صدایی که شنیده نشد است که شامل نتایج گزارش پیمایش‌های آقایان دکتر علی اسدی و دکتر مجید تهرانیان در سال ۱۳۵۴ است. این دو تن که از جامعه‌شناسان برجسته بودند در سال ۱۳۵۴ یک پیمایش و نظرسنجی کردند و تحولات اجتماعی را رصد کردند و نتیجه‌ی آن را در دو کنفرانس رامسر و شیراز ارائه کردند (آقایان محسن گودرزی و عباس عبدی نتایج و بررسی آن  پیمایش را با یک مقدمه بسیار خواندنی تدوین و بازچاپ کرده‌اند)، اما شاه اصلاً به حرف‌های آن‌ها گوش نمی‌دهد و گوش‌هایش را به روی حقیقت می‌بندد. در کنفرانس‌های شیراز و رامسر که سازمان برنامه و بودجه برای طرح‌های آینده‌ی کشور برگزار کرده بود، کارشناسان و صاحب‌نظران می‌گویند این وضعیت با این شرایط اقتصادی و اجتماعی دوام نمی آورد، اما شاه گوش نمی‌کند. یک علت انقلاب ایران خودکامگی و غرور شاه است. تا جایی که شخصاً به خاطر دارم و از شنیده‌ها و خوانده‌ها فهمیده‌ام، شاه در واقع خیلی با جامعه‌ی ایران مرتبط نبود و فقط یک ژست‌های عوام‌فریبانه می‌گرفت، اما جامعه را نمی‌شناخت و با نیروهای اجتماعی مرتبط نبود. واقعیت این است که حکومت شاه، یک حکومت نامشروع بود. بعد از سقوط پدرش در سال 1320 عده‌ای او را با توافق خارجی‌ها علم کردند. بعد هم که کودتای 28 مرداد 1332 رخ داد که اساساً پس از آن حکومتش نامشروع شد. شاه خودآگاه یا ناخودآگاه (البته به نظر من خودآگاه) می‌دانست که یک حکومت نامشروع است. طرح‌های عجیب و غریب او هم شگفت‌انگیز و غیرواقع‌بینانه بود. شاه دچار توهم شده بود و این نکته از آخرین تلاش‌های اصلاح‌طلبانی مثل دکتر علی امینی کاملاً روشن می‌شود. اما اگر به کتاب برگردیم، به نظر کورزمن با ارائه‌ی این مطالب و دیدگاه‌های شاه، به خصوص در بحث تبیین سیاسی، می‌کوشد نشان بدهد که این انقلاب شده است و امری نیست که بتوان آن را با برنامه‌ریزی کرد. درست است که بعدها تلاش می‌شود و بسیج نیروها صورت می‌گیرد و مبارزه می‌شود، اما درنهایت انقلاب یک تحول تاریخی است و کار تاریخ است. کما این‌که نشان می‌دهد در جاهای دیگر که امکان اصلاح هست، انقلاب رخ نمی‌دهد، اما شاه جلوی امکان اصلاح سیاسی را سد کرد.

• به نظر می‌رسد که کورزمن نقش نیروهای مذهبی در وقوع انقلاب را پررنگ‌تر از بقیه دیده است. نظر شما چیست؟

بله، به نظر من هم چنین است، زیرا نیروهای مذهبی با آن‌که از دهه‌ی 1340 فعال بودند، اما به‌طور جدی از 1356 به عنوان پیشگام و سازمان دهنده وارد می‌شوند. تا قبل از آن سازمان‌های چریکی و تا حدی دکتر علی شریعتی و گروه‌هایی چون جبهه‌ی ملی و نهضت آزادی حضور دارند. نیروهای مذهبی تا قبل از 1356 مخالفان جدی حکومت شاه نیستند. اصلاً دستگاه مذهب چنین تلقی‌ای نداشت. آقای [امام] خمینی یک استثنا بود. بحث حضور ایشان در عرصه‌ی سیاست مفصل است که به یک معنا خلاف رویکرد سنتی تشکیلات روحانیت است. در صورتی که تشکیلات روحانیت از عهد صفویه به این سو، هیچ‌وقت یک نیروی مشخصاً سیاسی نبوده و بیشتر یک نیروی اجتماعی بوده. اما آقای[امام] خمینی از همان سال‌های ۴2ـ۴0 سعی دارد از تشکیلات روحانیت در گرفتن قدرت و امر سیاست استفاده کند. این امر به  خصوص بعد از انقلاب هم رخ می‌دهد. کورزمن هم به این نکته اشاره می‌کند و می‌گوید آقایان بروجردی و شریعتمداری و گلپایگانی و بسیاری با این فعالیت‌های سیاسی مخالف بودند، چون اصلاً نگاهشان با آقای [امام] خمینی متفاوت بود و فکر می‌کردند که در عصر غیبت، اصولاً حکومت‌ها نامشروع اند و این مباحث. اما آقای [امام] خمینی نظریه‌ی ولایت فقیه را ارائه کرد. البته کورزمن جایی که بحث بسیج اجتماعی و سیاسی را مطرح می‌کند در نقش نیروهای مذهبی و تشکیلات روحانیت اغراق می‌کند. نیروهای دیگر هم مؤثر بودند، مثل دانشجویان و دانشگاهیان که عمدتاً گرایشات چپ داشتند. شاید این‌ها واقعاً موثرتر بودند. اعتصابات را دانشگاهیان و کارگران شرکت نفت و کارمندان بانک‌ها شروع می‌کنند. اما سیاست همین است و آقای [امام] خمینی همه این‌ها را در دست می‌گیرد و به اصطلاح هژمونیک می‌شود.

• یکی از نکات جالب کتاب این است که در آن با مردم معمولی صحبت می‌شود. به نظر شما اهمیت این موضوع در چیست؟

کورزمن خودش به این موضوع اشاره کرده که افرادی که با آن‌ها صحبت کرده کسانی هستند که در ایران نیستند. او مصاحبه‌های خود را با ایرانیانی کرده که در ترکیه هستند. از این نظر نمی‌توانم بگویم که آنچه این افراد می‌گویند الا و لابد درست است و تلقی ایشان درست است. اما به هر حال این یک روش مطالعاتی است. نگاه کورزمن مردم‌شناسانه یا اتنوگرافیک است و به نقش عامل‌ها (agents) توجه می‌کند. من فکر می‌کنم اگر کورزمن اجازه می‌داشت و به ایران می‌آمد و با برخی افراد مؤثرتر یا حتی آدم‌های عادی که در ایران هستند مصاحبه و گفت‌وگو می‌کرد، ممکن بود به نتایج دیگری هم برسد. یعنی احتمالاً در آن صورت در وقوع انقلاب نقش اراده را پررنگ‌تر می‌دید. تز اصلی او این است که مردم و حتی نیروهای پیشرو، دچار یک سردرگمی و آشفتگی بودند و زمانی انقلاب ممکن شد که این‌ها از سردرگمی و آشفتگی در آمدند و آن «نیروی مؤثر» (critical mass) وارد شد. حرف کورزمن این است که نیروی مؤثری به عنوان مردم یا توده‌ها وارد انقلاب شد. این نکته را در عکس‌های معروفی بعد از رفتن شاه در راهپیمایی‌های عظیم شاهد هستیم. در این عکس ها شاهد حضور توده‌ی مؤثر هستیم.

• تا پیش از 5-4 سال اخیر، کمتر با جزییات راجع به انقلاب بحث می‌شد و از نقش طبقه‌ی متوسط بحث به میان می‌آمد. اما در یکی، دو سال پیش، دکتر جوادی یگانه در مقاله‌ی «فراموشیدن و فراموشانیدن انقلاب 57» به نقش طبقه‌ی متوسط در انقلاب اشاره می‌کند و این‌که حضور مردم و توده در انقلاب بعد از رفتن شاه پررنگ‌تر می‌شود. کورزمن در کتاب اشاره می‌کند که مثلاً حاشیه‌نشین‌ها مشکلاتی داشتند و درگیر مشکلات خودشان بودند و خیلی دیر به انقلاب پیوستند. در انقلاب مشروطه هم یک قشر متوسط بودند که انقلاب را شکل دادند. بنابراین خیلی نمی‌توان از نقش توده‌های عظیم سخن گفت. توده به قول کورزمن با آنچه ناگهانی پیش آمد، همراه شد. یعنی گویی رودخانه‌ای در جریان است و توده‌های مردم نیز در مسیر آن قرار گرفتند.

البته شما چندین سؤال را یک جا مطرح کردید و این بحث خیلی مفصل است و در این مجال نمی‌گنجد.  البته انقلاب مشروطیت را نمی‌توان انقلاب طبقه‌ی متوسط خواند، بلکه انقلاب سیاسی ـ اجتماعی نخبگان بود که با اصطلاحات قدیمی و کلاسیک می‌توان آن را انقلاب بورژوازی خواند. انقلابی که طبقه‌ی تجار و سایر نیروهای اجتماعی مثل روحانیت و منورالفکران می‌خواهند وارد سیستم تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری شود و به همین خاطر مجلس شورا درست شود. پیش از آن ناصرالدین شاه مجلس مشورتی و هیئت دولت درست می‌کند، اما کافی نیست و جواب نمی‌دهد. انقلاب مشروطیت بیشتر ادغام اجتماعی طبقه‌ی سرمایه‌داری تجاری در حکومت و دولت است. البته ما آن موقع انواع دیگر سرمایه‌داری را هنوز نداشتیم. این روند با تجدد آمرانه یا مدرنیته از بالا هم در دوره‌ی رضاشاه و هم در دوره‌ی محمدرضا شاه قطع شد. در انقلاب 57 همه‌ی این‌ها سرریز می‌کند. بعد از جنگ ایران ـ عراق است که یک طبقه‌ی متوسطی داریم که رشد می‌کند و در 1376 می‌خواهد وارد سیاست شود، آن هم در یک شرایط اقتصادی و اجتماعی و سیاسی متفاوت. بین 1376 تا 1384 تلاش می‌کند و نماینده‌ی سیاسی خود را وارد قدرت می‌کند و با مطبوعات و جامعه‌ی مدنی می‌کوشد در اجتماع نیرو بگیرد. بعد از 1388 هم که شاهد شکست محض هستیم.

• بحث پایانی کتاب راجع به منابع هم بسیار جالب توجه است.

بله، گویا چارلز کورزمن یک بار به ایران آمده است، اما بعد از آن دیگر نتوانسته به ایران بیاید.

• کورزمن می‌خواهد بگوید که اتفاقا تقریباً همه فکر می‌کردند که وقوع انقلاب یک وضع غیرممکن است. یعنی هم نظام سیاسی حاکم بر ایران و هم دستگاه دیپلماسی فرنگی‌ها به  خصوص، اصلاً نمی توانستند انقلاب را پیش‌بینی کنند و امکان تغییر در وضعیت را تشخیص ندادند.

یک علت انقلاب ایران خودکامگی و غرور شاه است. تا جایی که شخصاً به خاطر دارم و از شنیده‌ها و خوانده‌ها فهمیده‌ام، شاه در واقع خیلی با جامعه‌ی ایران مرتبط نبود و فقط یک ژست‌های عوام فریبانه می‌گرفت، اما جامعه را نمی‌شناخت و با نیروهای اجتماعی مرتبط نبود.

منبع: روزنامه‌ی اعتماد، شماره‌ی ۵۱۴۶، چهارشنبه ۲۰ بهمن ۱۴۰۱

آیینه واقعیت‌های تاریخی خاورمیانه

محمد لطف‌اللهی

اهمیت تاریخی، سیاسی، تمدنی، فرهنگی و اقتصادی منطقه‌ی خاورمیانه (غرب آسیا) و شمال آفریقا بر کسی پوشیده نیست و آگاهی از مسائل پیچیده این منطقه بدون شناخت ویژگی‌ها و روندهایی که وضعیت موجود را شکل داده ممکن نخواهد بود. هرچند بسیاری از تحلیلگران امروزه تأکید دارند که به دلیل تغییر در منابع انرژی مورد استفاده در جهان و رقابت ابرقدرت ها نگاه‌ها به منطقه‌ی خاورمیانه تغییر کرده و این منطقه دیگر اهمیت سابق را از منظر قدرت‌های جهانی ندارد، اما همچنان نمی‌توان انکار کرد که آنچه در خاورمیانه می گذرد می‌تواند به طور مستقیم روی مناسبات جهانی تأثیرگذار باشد. گفت‌وگوهای ایران، کشورهای 1+4 و ایالات متحده برای احیای توافق هسته‌ای، تلاش‌های ابرقدرتی نوظهور به نام چین برای گسترش نفوذ خود در خاورمیانه و تداوم نیاز جهان به منابع انرژی در این منطقه که بحران اوکراین بیش از پیش آن را آشکار کرد همه و همه نشان می‌دهد خاورمیانه هرچند کانون اصلی رقابت قدرت‌های بزرگ نیست اما همچنان یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین مناطق دنیا به شمار می‌رود. حمید احمدی، استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران در کتاب «سیاست و حکومت در خاورمیانه (غرب آسیا) و شمال آفریقا» که چاپ اول آن در سال جاری منتشر شده تلاش کرده تا روایت کاملی از علل، عوامل و ریشه‌های وضعیت امروز این منطقه ارایه کند. نقطه‌ی آغازین این کتاب، تلاش نویسنده برای مشخص کردن محدوده‌ی جغرافیایی منطقه «خاورمیانه» یا «غرب آسیا» و تشریح علل نام‌گذاری و اختلاف نظرها در این حوزه است. نویسنده با توضیح هفت دیدگاهی که پیرامون این منطقه وجود دارد می نویسد که اکثریت کارشناسان اعتقاد دارند «منطقه‌ی خاورمیانه، منطقه‌ای جغرافیایی شامل امپراتوری سابق عثمانی و ایران است.» در این کتاب که زبانی آکادمیک دارد و سعی شده با نقشه‌ها و تصاویر، روایت گویایی از تاریخ و روندها در منطقه خاورمیانه ارایه شود، خاورمیانه «مهد تمدن‌های بشری» و «خاستگاه ادیان بزرگ» معرفی شده است. نویسنده در بخش‌های آغازین با معرفی تمدن‌های کهن پیش‌زمینه‌ای برای تشریح وضعیت کنونی منطقه فراهم می‌کند. بخش‌های انتهایی مهم‌ترین بخش‌های این کتاب به شمار می‌روند. نویسنده در این بخش‌ها با نگاهی به ایدئولوژی‌ها و جریان‌های فکری تأثیرگذار بر روند اتفاقات تاریخی در منطقه خاورمیانه و غرب آسیا، ناسیونالیسم و گرایش‌های فکری ناسیونالیستی را «مؤثرتر» از جریان‌های فکری دیگر می‌داند، ضمن اذعان به تأثیر ناسیونالیسم ایرانی و حوادثی نظیر ملی شدن صنعت نفت بر خاورمیانه، جریان‌های ناسیونالیسم عربی و پان عربیسم، ناسیونالیسم ترکی و پان‌ترکیسم و ناسیونالیسم یهود را به عنوان جدی‌ترین و اثرگذارترین جریان‌های ملی‌گرایانه در منطقه ارزیابی می‌کند و در ادامه به بررسی زمینه‌های شکل‌گیری بنیادگرایی اسلامی می‌پردازد. شناخت ریشه‌های ناسیونالیسم در منطقه‌ی خاورمیانه امری حیاتی به حساب می‌آید، چرا که نه‌تنها این تفکر موتور حرکتی اصلی برخی کشورها در منطقه به حساب می‌آید، دقیقاً همان کشورها برای تضعیف رقبای اصلی منطقه‌ای خود با معرفی کردن ناسیونالیسم به عنوان یک تفکر ضد بشری، رقبای‌شان را به اتخاذ رویکردهای ناسیونالیستی معرفی می‌کنند. ایمان الحسین، پژوهشگر سیاست خارجی در شورای روابط خارجی اتحادیه اروپا با بررسی این مسئله در عربستان سعودی می نویسد: «عربستان سعودی با در پیش گرفتن نوع خاصی از ملی‌گرایی در وضعیتی قرار گرفته است که این ملی‌گرایی سیاست داخلی و خارجی این کشور را هدایت می کند.» به نوشته‌ی او، «هدف از توسعه‌ی این نوع ملی‌گرایی که ساختارهای مذهبی در عربستان را به شدت تضعیف کرده، تثبیت جایگاه محمد بن سلمان ولیعهد این کشور است.» با این وجود، عربستان سعودی که نمونه‌ای از ملی‌گرایی جدید در جهان عرب به حساب می‌آید، ایران را به نقض حقوق اقلیت‌ها از طریق تکیه بر ناسیونالیسم فارس متهم می‌کند. العربیه‌ی فارسی، رسانه‌ی دولتی عربستان سعودی در این خصوص ادعا می‌کند: «ایران از شش ملیت اصلی شامل عرب، بلوچ، کرد، فارس، ترک، ترکمن و گروه‌های کوچک‌تر از دیگر گروه‌های قومی، زبانی و قبیله‌ای تشکیل شده است. هیچ گروه قومی دارای اکثریت عددی نیست. ایران همچنین خانه‌ی سنی‌ها، مسیحیان، یهودیان، بهاییان، زرتشتی‌ها، یارسان‌ها، مندایی‌ها و دیگران است. این گروه‌های قومی و مذهبی حداقل 50 درصد و بر اساس برخی برآوردهای میدانی دوسوم جمعیت را تشکیل می دهند. با این حال، به این گروه‌ها حقوق شهروندی برابر اعطا نشده است.» نویسنده در بخش‌های بعدی کتاب ادعا می‌کند: «با توجه به زوال احتمالی جریان اسلام‌گرای سلفی و جریان اسلام‌گرای افراطی، گرایش میانه‌رو اسلامی از پایگاه بیشتری در منطقه برخوردار خواهد بود» اما همزمان می‌نویسد: دو عامل می‌تواند تحقق چنین آینده‌ای را با مشکل روبه‌رو کند. به نوشته‌ی او، تداوم حضور دولت‌های اقتدارگرا در منطقه و گرایش تدریجی اسلام‌گرایان میانه‌رو به سوی سکولاریسم اصلی‌ترین عوامل تهدید غلبه یافتن اسلام‌گرایی میانه‌رو در منطقه خواهد بود.

این پیش‌بینی در حالی است که همزمان هراس مردم منطقه و حتی کشورهای خارج از خاورمیانه از گسترش اسلام‌گرایی افراطی روز‌به‌روز بیشتر می‌شود. براساس مطالعاتی که مؤسسه‌ی داده‌سنجی پیو انجام داده، بیشتر شهروندان خاورمیانه رفتارهای افراطی نظیر حملات انتحاری یا اعمال محدودیت‌های بسیار سختگیرانه علیه جامعه را تأیید نمی کنند اما به‌ویژه پس از جنگ سوریه و گسترش نفوذ گروه‌هایی نظیر داعش که ترسناک‌تر از افراطیون گذشته بودند، هراس مردم منطقه از احتمال اوج‌گیری نفوذ این گروه‌ها نیز افزایش یافته است. براساس این ارزیابی مردم لبنان، تونس، مصر، اردن و ترکیه بسیار بیش از قبل نگرانند که مجموعه تحولات منطقه به بازگشت جریان‌های رادیکال به قدرت منجر شود. بخش های پایانی کتاب «سیاست و حکومت در خاورمیانه (غرب آسیا) و شمال آفریقا» به بررسی شاخص‌هایی نظیر دموکراسی، جامعهی مدنی، توسعهی اقتصادی، محیط زیست و وضعیت زنان در خاورمیانه می‌پردازد.

منبع: روزنامه‌ی اعتماد، شماره‌ی 5178، سه‌شنبه ۱۶ فروردین ۱۴۰۱

آمرصاحب به روایت دشتی (خاطرات محمدفهیم دشتی از بودن در کنار احمدشاه در دور و نزدیک آمرصاحب)

در آستانه‌ی نخستین سال‌گرد شهادت محمد فهیم دشتی، سخن‌گوی جبهه مقاومت ملی افغانستان و از هم‌رزمان و یاران احمد شاه مسعود و احمد مسعود، نشر نی کتاب دور و نزدیک آمرصاحب او را منتشر کرده که خاطرات و روایت او از قهرمان ملی افغانستان، احمدشاه مسعود است.

محمدفهیم دشتی، از یاران احمدشاه مسعود بود که خود را شاگرد مکتب شیرپنجشیر می‌دانست. او خود را در مقابل «در واقع من خود را در وضعیت یک کودک مکتبی یافتم که در برابر معلمی بزرگ زانو زده و درس‌های تازه‌ای می‌گیرد.»

فهیم دشتی در کتاب «دور و نزدیک آمرصاحب» می‌گوید در مکتب احمدشاه مسعود آموخته که مبارزه همیشه سخت است. این سختی وقتی از حد تحمل فراتر می‌رود که آدم‌ها خود را در مبارزه برای یک هدف، تنها می‌بینند. مبارزه با تمام سختی‌هایش، لذت عجیبی دارد؛ اما اگر مجبور باشی برای رسیدن به هدف، آدم‌های دیگر را قربانی بسازی، لذت مبارزه را کمتر احساس می‌کنی.» او از آمرصاحب نقل می‌کند: «بسیار خطرناک است، اگر در مبارزه با خیانت همراهان مواجه شوی. راه را گم می‌کنی، اگر ندانی بر کی می‌توانی اعتماد کنی.» به باور احمدشاه مسعود «تعهد و صداقت در مبارزه، پایه‌های اصلی استند. غافل‌شدن از این دو، به معنای پایان بی‌مفهوم مبارزه است.»

فهیم دشتی در مقدمه‌ی کتاب می‌نویسد: «در این کتاب سعی من بر این است تا لحظاتی را که در کنار آمرصاحب، شاهد حوادث و وقایع بوده‌ام، روی کاغذ بیاورم و به هیچ روی قصد ندارم مانند شماری از کسانی که در مورد آمرصاحب کتاب نوشته‌اند، از این طریق خود را مطرح سازم. من در این کتاب یک راوی ساده هستم که در مورد لحظاتی از زندگی یک شخصیت بزرگ، روایت می کند؛ البته بعید نیست که در برخی موارد نتوانم از غلیان احساسات جلوگیری کنم، به ویژه در روایت آن لحظات که بهترین لحظات زندگی‌ام بوده‌اند و در حد امکان از بودن در کنار آمرصاحب، لذت برده‌ام.»

سیاره دشتی، همسر فهیم دشتی در مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته اشاره کرده به این‌که فهیم سفر را بسیار دوست داشت، مخصوصا سفر به ایران را و به نقل از او درباره‌ی دیدارش با محمود دولت‌آبادی در آخرین سفرش به ایران می‌نویسد: «یک دوست ایرانی، قرار ملاقات را تنظیم کرده بود و وقتی ماهم، نزدیک تر رفتیم و خود را معرفی کردم، محمود دولت‌آبادی، با خوش‌رویی و احترام توصیف ناپذیری، پذیرایی‌مان کرد… نزدیک به هفتادوپنج سال عمر دارد؛ اما با این‌که وجودش به ضعف گراییده، حافظه‌ای قدرت‌مند و چشمانی نافذ، از ویژگی‌هایش است. فشارهای سیاسی را تحمل کرده و هرچند مانند بسیاری از روشن‌فکران ایرانی، زمینه‌ی زندگی در کشورهای غربی را داشته، بودن در ایران را ترجیح داده است. از هر دری صجبت کردیم. از داستان‌هایش، از ریشه‌های ضعف ادبیات داستانی در زبان فارسی دری، از سیاست در ایران و منطقه، از دشواری‌های روزگار، از رنج انسان‌ها و از همه بسیار دیگر. خوش صحبت است و با ظرافت به مسائل می‌پردازد. گاهی رنج عمتی چشمانش ظاهر می‌شود؛ اما زیبایی لبخندهایش، بر آن رنج می‌چربد… وقتی در مورد آمرصاحب شهید حرف می‌زدیم، لذت بخش‌تر بود… گفت: وقتی تصاویرش را از سفری که به اروپا داشت دیدم، با خود گفتم، خیلی قشنگی مرد! کاش این زیبایی را نشان‌شان نداده بودی. آن‌ها تحمل زیبایی تو را ندارند و برایت دام می‌چینند… ادامه‌ی حرف‌هایش برایم خیلی جالب بود و راستش را بگویم، انتظار شنیدن چنین حرف هایی را نداشتم: او (احمدشاه مسعود) عصاره‌ای بود از یعقوب (یعقوب لیث صفار) ابومسلم و مولوی و فردوسی و هر چه از این بزرگان داریم. خدا خیلی زیبا آفریده بودش؛ حیف شد که زود از میان ما رخت سفر بست.»

منبع: روزنامه‌ی سازندگی، شماره‌ی 1247، یکشنبه ۱۳ شهریور ۱۴۰۱

از کتابفروشی‌ها به‌مثابه مویرگ‌های حیاتی فرهنگ مکتوب حمایت کنیم.

هموطن کتاب مورد نیاز خود را به‌صورت تلفنی از نزدیک‌ترین کتابفروشی منزل خود تهیه کنید.

نشانی و تلفن کتابفروشی‌های سراسر کشور را می‌توانید از این لینک دریافت کنید.