فرهنگ رجایی

فرهنگ رجایی (م. ۱۳۳۱)
با ذهنیت و بیان «شازده کوچولویی» و یا با ذهنیت و بیان مولانای پس از ملاقات با شمس، فرهنگ رجایی پسر بچه‌ای روستایی از خسبیجان در شمال غربی اراک و بریده از نیستان بومی خویش و در حال حاضر در غربت غرب اقامت دارد. با اینکه تقریباً نیمی از عمرش را در غرب بسر برده است، در جهان ذهنی به شرق تعلق دارد و در جهان واقعی بین شرق و غرب زندگی، تدریس، اندیشه‌ورزی و دانشوری می‌کند. این جهان بینابینی نه فقط از نظر جغرافیایی بلکه اساسی‌تر از آن، عرصه‌ی بینابینی «شرق و غرب» فکری در معنای مولانا- یعنی دو عرصه‌ی کیفی، استعلا و فرازآمدن و جهان کمّی، مقداری و فروافتادن است. مولوی این دو جهان را چنین تصویر می‌کند: «هر آن نوی که رسد سوی تو قدید شود- چو آب پاک که در تن رَوَد پلید شود؛ چو مشرقست و چو مغرب مثال این دو جهان- بدین قریب شود مرد و زان بعید شود» (غزل ۹۵۱: ۱و ۴).
در عین حال، باز با ذهنیت و بیان «شازده کوچولویی» درباره‌ی «آدم‌بزرگ‌ها» و با ذهنیت و بیان مولانای قبل از ملاقات با شمس که دانشوری سترگ و استادی معروف در قونیه بود، رجایی پژوهشگر علوم سیاسی با حوزه‌ی تخصصی اندیشه‌ی سیاسی و روابط بین‌الملل، استاد تمام (پرفسور)، در دانشگاه کارلتون در کشور کاناداست. مراحل تحصیلاتی خود را در اراک (تا پایان دبیرستان)، تهران (دوره‌ی کارشناسی، دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی در دانشگاه تهران)، و امریکا (دوره‌ی کارشناسی ارشد، دانشگاه اوکلاهما و دوره‌ی مطالعات عالی دکتری، دانشگاه ویرجینیا) طی کرده است. وی تاکنون در دانشکده‌ی روابط بین‌المللِ وزارت امور خارجه، دانشگاه تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، تربیت مدرس، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، و دانشگاه شهید بهشتی در ایران، و دانشگاه‌های ویرجینیا و ایالتی شانیِ اوهایو در امریکا، هامبولت در آلمان، و آکسفورد در انگلستان تدریس و تحقیق کرده است. از آغاز تدریس در دانشگاه کارلتون در ۱۳۷۶، کرسی استادی اندیشه‌ی سیاسی و روابط بین الملل در دانشکده‌ی علوم سیاسی و کرسی استادی «تجدد و تمدن برآمده از آن» را در دانشکده‌ی انسانیات آن دانشگاه به عهده دارد. ضمناً، از ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۶ ریاست دانشکده‌ی اخیر را نیز عهده دار بوده است.
اهل کتاب در ایران با آثار تألیفی، ترجمه، مقالات و مصاحبه‌های وی آشنا هستند. اولین اثر ترجمه‌ای وی، فهم نظریه‌های سیاسی (آگاه، ۱۳۶۵، چاپ دوازدهم، ۱۳۹۷) است که اثری مهم درباره‌ی روش اندیشیدن در امر سیاسی است. اولین کتاب تألیفی وی به زبان فارسی، تحول اندیشه سیاسی در شرق باستان (قومس، ۱۳۷۰، چاپ پنجم ۱۳۹۵) است، که اندیشه در قانون عقل جهانداری و فراز و فرود آن را به ترتیب در حوزه‌های تمدنی بین‌النهرین، ایران، هند و چین باستان به بحث می‌گذارد. کتاب تألیفی دیگر وی با عنوان مُشکِلِه هویت ایرانیان امروز (نشر نی ۱۳۸۳، چاپ دوم از ویراست تازه ۱۳۹۷)، عناصر شکل‌ دهنده‌ی باغ هویت ایرانی را که وی «سنت، ایران، دین (اسلام) و تجدد» خوانده است، به تحلیل گذاشته است. کتاب دیگر وی به انگلیسی با عنوان تجددگرایی و اسلامگرایی (۲۰۰۷، که ضمناً تحت عنوان الاسلامویه و الاحداثه -۲۰۱۱- به عربی ترجمه شده است) به تحولات فکری و سیاسی تاریخی که به انقلاب ۱۳۵۷ منجر شد و همچنین به تحولات پس از آن توجه دارد. از دیگر آثار وی به انگلیسی که به فارسی هم ترجمه شده‌اند، یکی جهانی‌شدن را تحلیل و ارزیابی کرده و دیگری بر اندیشه‌ی کنت دابلیو تامپسن، فیلسوف روابط بین‌الملل متمرکز است: اندیشه‌ی تامپسن (ترجمه‌ی حمیرا مشیرزاده و سید احمد فاطمی‌نژاد، انتشارات فرهنگ جاوید، زیر چاپ) و پدیده جهانی‌شدن؛ وضعیت بشری و تمدن اطلاعاتی (ترجمه‌ی عبدالحسین آذرنگ، انتشارات آگاه، چاپ چهارم، ۱۳۹۷).
از تازه‌ترین آثار وی یکی کتاب زندگی فضیلت‌مند در عصر سکولار (آگاه، چاپ سوم، ۱۳۹۵)، بازیگری در باغ هویت ایرانی؛ سرنمونی حافظ (نشر نی، ۱۳۹۶) و دیگری اندیشه و اندیشه‌ورزی (نشر فرهنگ جاوید، ۱۳۹۸) است. در اثر اول، در کنار ترجمه و تحشیه سه مقاله از مهم‌ترین نوشته‌های چارلز تیلور، فیلسوف معاصر کانادایی، خود نیز گفتارهایی در مورد موضوع کتاب تألیف کرده است. رجایی در اثر دوم، که به شکلی می‌تواند جلد دوم از کتاب مُشکِلِه هویت ایرانیان امروز شمرده شود، ضمن بسط بیش‌تر و روزآمدتر از مقوله‌ی هویت ایرانی، نظریه‌ای بدیع و دو جنبه‌ای از اندیشه‌ی حافظ، از یک سو به‌عنوان یک نظریه‌پرداز و از سوی دیگر به‌عنوان سرنمونی از مصداق هویت پیچیده‌ی ایرانی، ارائه داده است. در کتاب سوم که دو بخش عمده دارد، در اولی (صص ۵۵- ۱۵۵)، نظریه‌اش را درباره‌ی ستون‌ها و قواعد توسعه‌ی پایدار یا به بیان خودش «قانون عقل جهانداری» ارایه کرده و در بخش دوم (صص ۱۵۷- ۴۲۹) به تحلیل «بینش و دانشی» که از چندین متفکر در خصوص جهانداری آموخته است می‌پردازد. این اندیشه‌ورزان فریدون آدمیت، هانا آرنت، ابن خلدون، لئو اشتراوس، فرنان برودل، کنت تامپسن، چارلز تیلور، داریوش شایگان، و حمید عنایت را شامل است که به هریک گفتاری اختصاص داده شده است.
دغدغه‌ی اصلی رجایی در تدریس و تحقّیق، وضع بشر و به ‌ویژه چگونگی انسان ورزیدن است. وی به وجهی اولاً اکثر مسئولیت را مستقیماً متوجه فرد و خود شخص می‌داند و ثانیاً به طور انسانی اندیشه، بیان و عمل کردن را هنری می‌داند که انسان باید خود را در آن ورز بدهد. از این روی، موضوع کار خود را چگونگی «انسان‌ورزی» می‌خواند و بر آن است که مقوله‌ای است که به ورای زمان و مکان و فرهنگ و آموزه و اندیشه می‌رود، اما کمّی و انباشت شدنی هم نیست که با فعل بودن یا نبودن القا شود. از طرفی، از آن‌جا که وی تأثیرگذارترین متغیر در هنر انسان ‌ورزی را مقوله‌ی هویت و سه بُعد تشکیل‌ دهنده‌ی آن، یعنی (۱) فهم و تعریف انسان از رابطه با خویش (خود-فهمی)، (2) فهم و تعریف از رابطه با «دیگری» (خود-اجتماعی فهمی)، و فهم و تعریف از رابطه با کل زیست -‌جهان آدمی (جهان-فهمی)، می‌داند، تقریباً تمام آثارش به ‌مقوله‌ی هویت و جنبه‌های فکری، دنیایی و مادی حیات آدمی، به‌ ویژه عبرت ‌گرفتن از تمدن‌ها، شامل تمدّن تجدّد، مربوط می‌شود. تحقیقات جاری وی دقیقاً انسان‌ورزی را با عنوان «پدیده‌ی انسان‌ورزی؛ مدنیت و تمدن‌سازی» دنبال می‌کند، که طرحی در دست نگارش برای کتابی به زبان انگلیسی است.
افزون بر آن، وی همانطور که در مقدمه‌ی اولین ترجمه‌اش به زبان فارسی آورده است، برگردان «آثار ماندگار» و یا متمرکز بر روش‌شناسی را برای دانشور ایرانی از وظایف مهم می‌داند و به همین دلیل به ترجمه ادامه می‌دهد. آخرین ترجمه‌های وی در این زمینه یکی کتاب مهم تیلور با عنوان تصورهای اجتماعی تجدد (انتشارات دانشگاه امام صادق، زیر چاپ) و کتاب ماندگار و سه جلدی فرنان برودل با عنوان تمدن و سرمایه‌داری است که مجموعاً بیش از دو هزار صفحه است (شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، کل ترجمه تحویل شده و جلد اول زیر چاپ است).
بالاخره، رجایی در جهان نجواها و کوشش‌های غیرحرفه‌ای و کاری، به جنبه‌های فرهنگی و حکیمانه‌ی زندگی انسان توجه دارد. برای اشاعه‌ی آثاری در این زمینه هم فعالیت می‌کند. در مقوله‌ی فرهنگی و هنری مجموعه‌ای از موسیقی ایرانی جمع‌آوری و تدوین کرده است که آثار بزرگان موسیقی ایران در دوره‌ی قاجار با اجرای خودشان از آقا حسینقلی فراهانی تا درویش خان را شامل است. این اثر با عنوان گنج سوخته؛ پژوهشی در موسیقی ایرانی در عصر قاجار در پنج نوار کاست همراه با یک تحقیق تاریخی به فارسی زبانان ارایه شده است (انتشارات احیاء کتاب). در مورد جنبه‌های حکیمانه‌ی زندگی انسان، اثری با عنوان حکایت‌های حکیمانه از سراسر جهان ترجمه و نشر کرده است (انتشارات دمان، ۱۳۹۸).